شیوه های کنترل نفس درقرآن

1- تسلط بر هوای نفس
اولین قدم در کنترل نفس ،تسلط ودر اختیار گرفتن فزون طلبی های نفس است.
میل نفس و خواهش دل به کامرانی و شهوات را هوی و هوس نامند. منظور از نفس شانی از روح انسان است که مدیریت قوای نفسانی مانند شهوت و غضب، تن و جنبه های طبیعی انسان را به عهده دارد. اما در اغلب موارد به دلیل افزون خواهی نیروهای نفسانی و تمایل به افراطی گری آدمی دچار شهوت و غضب مفرط و خواسته های افراطی در راستای کامیابی و لذت طلبی و راحت خواهی می شود، که به آن هوای نفس اطلاق می گردد.
هوی در میل های مذموم و ممدوح هر دو به کار می رود اما در قرآن بیشتر در خواهش های مذموم به کار می رود. (سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، نشر دار الکتب الاسلامیه، ج 7، ص 171) «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا؛ و هوسهاى کسانى را که آیات ما را تکذیب کردند پیروى مکن». (سوره انعام، آیه 150)
غفلت ازیاد خدا، فراموش کردن نعمتها و پیروی از شیطان و شیطان صفتان، افراط و تفریط در اعمال و رفتار، برخی از مصادیق پیروی از هوای نفس میباشد. خداوند متعال در سوره کهف با اشاره به این نکته می فرماید: وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً;1 ای رسول ما! از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن ؛ همانها که از هوای نفس پیروی می کردند و کارهایشان از روی افراط و تفریط است.
در قرآن پیروی از هوی نفس مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است و کسانی که از هوی و هوس پیروی نمی کنند مورد ستایش و تشویق پروردگار متعال قرار گرفته اند:«وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى» و اما کسى که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس باز داشت. پس جایگاه او همان بهشت است». (سوره نازعات، آیه 41)؛ (بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، انتشارات دوستان، ج 2، ص 2358)
در روایات اهل بیت (ع) نیز روایات متعددی پیرامون خطر هوی نفس و لزوم مخالفت با هوس ها وارد شده است از جمله در روایتی از حضرت علی (ع) نقل شده: ؛ فرمانبری از نفس و پیروی از هوس های آن، شالوده هر رنج و سرچشمه هر گمراهی است».
و در روایت دیگری آمده: «ملاک الدین مخالفه الهوی؛ اساس دین، مخالفت با هوای نفس است».
(امام علی علیه السلام فرموده«ایاکم و غلبه الشهوات علی قلوبکم فان بدایتها ملکه و نهایت ها هلکه» زنهار از چیره آمدن شهوت ها بر دل هایتان، زیرا که آغاز آن ها بندگی است و پایانش نابودی». و فرمود: «مبادا هوس بر شما چیره آید، زیرا که آغاز آن فتنه و گمراهی است و فرجامش رنج». (محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی، نشر دار الحدیث، ج 14، ص 6690، ح 21365/ 21408/21435) برای این امر مهم لازم است به چند نکته توجه نمایید :
. هوای نفس از جهتی مانند هوای داخل یک بطری است. تا وقتی که این هواها یکّه تاز میدان نفس ما هستند لذت یادخدا وارد نمی شود و کاری نمی‌توان کرد؛. البته میل به خوبی ها و محبت خداوند, در اصل فطرت ما وجود دارد، ولی تا زمانی که هوای نفس باشد خفته خواهد بود و بی اثر می باشد.
اکنون, پرسشی به ذهن می‌آید که: چه عاملی می‌تواند آن میل های خفته را در ما فعّال و بیدار سازد؟ در پاسخ می‌گوییم: ایمان و عمل صالح. قرآن کریم می فرماید: «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمان وُدّا».سوره مریم، 96. حکما گفته‌اند: علم و ادارک یعنی همان عقلانیت, عامل شوق است؛ چرا که, آن میل نهفته به وسیله درک و شعور, زنده و برانگیخته می‌شود و بر ما لازم است بدین وسیله به تقویت آن بپردازیم.
هر یک از ما موظفیم با نفسی که ما را به انجام زشتی ها امر می کند مبارزه کنیم و نسبت به هر دستوری که از نفس اماره صادر می شود مخالفت کنیم .
امام علی (ع) می فرمایند : هرگاه نفس تو در برابرت سرکشی کرد , تو نیز در برابر او سرکشی کن , رام تو می شود. (7) و یا حدیثی دیگر از امام صادق (ع) که فرمود : و چون کسی را بینی که در کوشش و مجاهده بر تو پیشی گرفته است , نفس خویش را توبیخ و ملامت کن تا بر تلاش تو در بندگی بیفزاید و او را با زمامی از امر ( به معروف و کارهای نیک ) و عنان باز دارنده , مهار کن , تا از مسیر حق و بندگی دور نشود. (8)
امام علی (ع) در حدیثی می فرمایند : همانا نفس تو مرکب توست , اگر آن را به مشقت اندازی نابودش می کنی و اگر با آن مدارا کنی زنده اش نگه می داری. (9)
پس با جمع احادیثی که بیان شد می توان اینگونه نتیجه گرفت که : مقصود از مدارای با نفس , اطاعت از نفس نیست بلکه بدین معنا است که تکالیف را آهسته آهسته و به مرور زمان به او تعلیم دهیم .
مثلا کسی که نماز صبحش را به زور می خواند , اگر تصمیم بگیرد همچون میرزا جواد آقای تبریزی ( رضوان الله تعالی علیه ) هر شب دو ساعت قبل ازاذان صبح بیدار شده و به عبادت و مناجات و نماز شب بپردازد و سپس نماز صبح خوانده و بعد از آن به تعقیبات نماز صبح بپردازد و بین الطلوعین را بیدار باشد و .... چنین کسی ممکن است یک هفته دوام بیاورد ولی بعد از مدت زمان کوتاهی چه بسا , نماز صبحش را نیز نخواند .
بلکه اگر کسی قصد دارد اهل مناجات با خدای مهربان در سحر شود , میبایست ابتدا خود را به خواندن نماز صبح , در اول وقت عادت دهد ؛ بعد از مدتی , مثلا ده دقیقه قبل از اذان صبح بیدار شده و دو رکعت نماز شب بخواند ؛وقتی نفس به این کار عادت کرد , بیست دقیقه زودتر بلند شده و به عبادت در دل شب مشغول شود.
لازم است برای بدست آوردن راه های دقیق مبارزه با نفس و کشف مسیر صحیح اصلاح و تزکیه نفس، مطالعه در این زمینه را در دستور کار خود قرار دهید.
(7) میزان الحکمه / ج 13 / ص 6404 / ح 20508
(8) مصباح الشریعه / عباس عزیزی / باب هشتادم
(9) میزان الحکمه / ج 13 / ص 6390 / ح 20480
(10)اخلاق در قرآن جلد اول صفحه211،آیة الله مصباح یزدی به نقل از سایت تبیان.
-راه روشن, ترجمه مهجه البیضاء فیض کاشانی
- اخلاق اسلامی, ترجمه جامع السعادات ملا مهدی نراقی
- معراج السعاده، ملا احمد نراقی
- نقطه های آغاز در اخلاق عملی آیت الله مهدوی کنی
- اخلاق در قرآن (3 جلد) مصباح یزدی
منابع بیشتر:
- خودشناسی برای خودسازی، مصباح یزدی
- تهذیب نفس، ابراهیم امینی
- مقالات استاد محمد شجاعی
- خودسازى، شهید باهنر
- خودسازى، محمد یزدى
- جهاد با نفس، ج 3، حسین مظاهرى
2- کنترل نگاه
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
هر آن چه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
از این رو قرآن دستور می دهد از چشم مراقبت شود و همین طور رها نباشد«قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ ؛ به مؤمنان بگو: چشم‏هاى خود را از نگاه به نامحرم فرو گیرند»[12] که اگر آن را رها کردید شما را بلافاصله در شهوات رها و غرق خواهد کرد. امام صادق(ع) مى‏فرماید: «نگاه به نامحرم، تیرى از تیرهاى مسموم شیطان است و چه بسا یک نگاهى که حسرتى طولانى بر جاى گذارد».[13]
کاش این گونه بود که با دیدن ،چشم سیر می شد، اما هر چه بیشتر می بیند بی تاب تر و حریص تر می شود، گویا سیری ناپذیر است، تا مگر صاحب خود را به هلاکت اندازد. حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:« چیزی در بدن کم سپاس تر از چشم نیست، خواسته اش را ندهید که شما را از یاد خدا باز می دارد».[14] مگر می شود با نگاه های دنباله دار شهوت خود را کنترل کرد؟
تا که هیزم مى‏نهى بر آتشى- کى بمیرد آتش از هیزم کشى
حسرت و اندوه طولانی:
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: چه بسا نگاه هایی که غصه های طولانی را در پی دارد . به این معنی که چشم قوی ترین ابزار حسی است و این دل است که بعد از نگاه به کار می افتد ولی چون امکان رسیدن به آنچه دیده شده فراهم نمی شود ؛ افسردگی و رنجوری عاید انسان می شود .
ایجاد نگرانی و اضطراب :
چشم چرانی های هوس آلود بدحجابی و بی حجابی زنان و دختران بی بند و بار از جمله عوامل مؤثر در ایجاد اضطراب و نگرانی افراد و خانواده ها و هرج و مرج و ناامنی در جامعه به حساب می آید.
امام علی(ع) می فرماید: «کسی که نگاهش را کاهش دهد، قلبش آرام می گیرد.»
عذاب اخروی:
علاوه بر ابتلا به عواقب دنیوی، «چشم ناپاک» از عذاب و شکنجه الهی نیز بی نصیب نمی ماند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود : آن که چشمانش را از نگاه به زن نامحرم پر کند، روز قیامت، خداوند چشمانش را با میخ های آتشین و از آتش پر کند، تا وقتی که به حساب مردم رسیدگی کند، سپس امر می شود که او را به جهنم ببرند.
نار بیرونى به آبى بفسرد- نار شهوت تا به دوزخ مى‏برد

«چشم پاک»
گفتنی است چشمی که به نگاه حرام آلوده نگردد، سبب برکات زیر می گردد:
الف- دیدن شگفتیها: رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: چشمهایتان را (از نامحرم) بپوشانید تا عجایب و شگفتیها را ببینید.
ب- راحتی قلب: امام علی ـ علیه السلام ـ فرمود: آن که از نامحرم چشم خود را فرو نهاد، قلبش را راحت کرده است.
ج- نیک خویی:‌ هم چنین آن حضرت فرمود: کسی که نگاه هایش کنترل شود، صفاتش نیکو گردد.
د- پاداش الهی: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: هر کسی زنی را ببیند و بلافاصله دیده اش را به آسمان بدوزد یا چشم فرو بندد، چشم باز نگرداند مگر این که خداوند حوریان بهشتی را به عقد او در آورد.
ه- چشیدن شیرینی ایمان: پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: نگاه (به نامحرم) تیر زهرآلودی از تیرهای شیطان است و هر کس آن را از ترس خدا ترک کند، خداوند چنان ایمانی به او عطا کند که شیرینی اش را در دل خویش احساس کند.
در مناجات شعبانیه چنین آمده است: «خداوندا توانی در من نیست تا بدان از عصیان و سر پیچی تو روی گردانم، مگر به هنگامی که برای محبت خود بیدار و هوشیارم کرده باشی».
انسان موجودى مختار و داراى تمایلات گوناگون است. ولی با عزمى آهنین و مبارزه‏اى دائمى و تدریجى با نفس مى‏توان به چنین جایگاه رفیعى دست یافت. موارد زیر در این زمینه بسیار سودمند است، ولى هیچ یک را تضمین قطعى نمى‏توان به حساب آورد. بلکه تضمین نهایى، در نفس و عزم راسخ خود انسان است:
1) مطالعه پیوسته در عوالم پس از مرگ و احوال برزخ و قیامت و جدیت در ترس از عوالم پس از مرگ.
2) مطالعه پیرامون عواقب وخیم گناهان.
3) ارتباط پیوسته و قلبى با خداوند، خواندن قرآن، دعاها، نماز شب و ... ولیکن با توجه و حال.
4) داشتن حالت انابه، خضوع، و تضرع دائمى، توبه و استغفار.
5) دورى از عواملى که انسان را به گناه متمایل مى‏سازد؛ مانند محیط هاى آلوده به گناه.
6) از بین بردن زمینه‏هاى گناه؛ مثلاً کسى که انحرافات جنسى دارد باید هرچه سریع‏تر ازدواج کند.
7) نشست و برخاست با انسان‏هاى مؤمن و خداترس واقعى.
8) جدیت در مبارزه با خواهش‏هاى نفسانى.
9) توجه به عواقب نگاه به نامحرم.
10) در برخورد با نامحرم سعی کنید به حداقل ارتباط اکتفا کنید. سخن کوتاه بگویید و از اطاله کلام با آنها خودداری کنید.
11) هنگام صحبت کردن به صورت آنها نگاه نکنید و به طور کلی نگاه خود را فرو بیندازید چنانچه قرآن می فرماید: «قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم؛ به مؤمنان بگو چشمان خود را فرو بندند و پایین بیندازند» همین دستورالعمل را برای زنان نیز دارد «قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن».
12) از قرار گرفتن با نامحرم در یک محیط خلوت که فردثالثی نیست خودداری کنید.
تقویت اراده و استفاده از یک برنامه اخلاقی محاسبه نفس (تشویق و تنبیه) خواهد توانست به تدریج به کنترل دقیق و کامل چشم بیانجامد بنابراین توصیه می شود هر روز صبح با خود عهد کنید امروز به نامحرم نگاه نمی کنم ولی اگر نگاه شهوت آلود کردم خود را جریمه خواهم کرد. در طی روز نیز مراقب همین عهد خود با خود باشید. در پایان روز نیز به محاسبه رفتار و نگاه های خود بپردازید، اگر موفق بودید خود را تشویق کنید و شکر خدا کنید و اگر در مواردی مرتکب خلاف شدید از خداوند عذرخواهی کنید و برنامه تنبیهی تان را به اجرا گذارید. این برنامه عملی را هر روز پیاده کنید و پیگیری کنید. مطمئن باشید به تدریج خواهید توانست چشم تان را کنترل کرده و موارد خطا را کاهش دهید.
البته ناگفته نماند کنترل چشم از نگاه حرام کاری است مشکل ولی ممکن و شدنی. این کار نیز مثل هر کار دشوار دیگری با تمرین و جدیت و مراقبت و اراده قوی آسان و راحت می شود چون: کار نیکو کردن از پر کردن است.
بزرگان پس از سال ها کوشش و تربیت و ریاضت علمی و عملی از جوانی و ارتباط با بزرگان اهل کمال و انس با اهل معرفت و پیمودن فراز و نشیب های فراوان به این مرحله از تسلط بر نفس و کنترل قوا و اعضا و خواهش ها رسیده اند که می توانند نگاهی عاری از گناه و حرمت داشته باشند. این کاری نیست که بدون آگاهی های نظری و علمی و بدون تکرار و تمرین و افتادن و برخاستن ممکن و عملی باشد. اگر انسان از نظر علمی و بینش به خوبی درک کند که عالم محضر خداوند است و باور کند هیچ امری از ما و اعمال و حرکات ما از دید الهی پنهان نیست و این مطلب را بارها و بارها به خود بفهماند و به نفسش تلقین کند تا به مرحله لمس و احساس و باور قلبی برسد. ترک خلاف و عملی که موجب ناخشنودی خداوند است کاری ممکن و شدنی می باشد.
مهم این است که نگاه حرام به صورت عادت در نیاید و قبح آن شکسته نگردد، یعنی باید هوشیار باشد و از دل و چشم خود نگهبانی دهد و اگر گرفتار خطا شد با سلاح توبه دشمن را ناکارا کند. چون اگر چشم رها و آزاد گردد و به هر صورت و هر منظره ای نگاه کند، این کار عادت و ملکه انسان می شود و در روایتی از امام عسکری(ع) آمده است: برگرداندن صاحب عادت از عادتش مانند معجزه است (بحار، ج 14، ص 38).
برای آگاهی بیشتر رک:
- مسئله حجاب، بخش پنجم، حجاب اسلامی
- تفسیر نمونه، ج 14، تفسیر آیات 30 و 31 سوره مبارکه نور

  http://porseman.org/showarticle.aspx?id=1004